Olsztyn24 - Gazeta On-Line
Portal Informacyjny Olsztyna i Powiatu Olsztyńskiego

W 126. rocznicę urodzin Ericha Mendelsohna, Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia i Fundacja Borussia zainaugurowały dziś (21.03) działalność Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA.

Bet Tahara to Dom Przedpogrzebowy, w którym przygotowywano ciało do pochówku według obrzędowego rytuału żydowskiego. Ten, stojący w Olsztynie przy ul. Zyndrama z Maszkowic 2 obiekt, zbudowano w roku 1912 według projektu ówczesnego studenta ostatniego roku architektury na Politechnice Monachijskiej, Ericha Mendelsohna, później światowej sławy architekta.

I to właśnie ta sława projektanta owego obiektu spowodowała, że mieszkający w Gelsenkirchen „byli olsztyniacy” czyli mieszkańcy przedwojennego Allenstein, rozpoczęli w latach dziewięćdziesiątych poszukiwania olsztyńskich śladów Mendelsohna. Chrystel Becker, urodzona w czasie wojny w Allenstein, zdążyła - wraz z rodzicami - wyjechać z miasta tuż przed nadejściem Armii Czerwonej. Pięćdziesiąt lat później nawiązała kontakt z Andrzejem Sassynem, ówczesnym prezesem Towarzystwa Miłośników Olsztyna i jednocześnie opiekunem miejsc pamięci narodowej, prosząc o pomoc w tych poszukiwaniach. Dzięki nawiązanej wtedy współpracy odrestaurowano kilka zabytkowych, olsztyńskich obiektów, ufundowano tablicę upamiętniającą postać Ericha Mendelsohna w trzech językach: polskim, niemieckim i hebrajskim, a nazwisko Andrzeja Sassyna zostało wpisane do Złotej Księgi w Allensteiner Heimatmuseum w Gelsenkirchen.

Ten zasłużony opiekun miejsc pamięci nadal jest zaangażowany, wraz z żoną Janiną, w opiekę nad zabytkowym obiektem Bet Tahara. Jednak przeprowadzenie profesjonalnej renowacji tego budynku musiało już zostać zorganizowane przez mające więcej możliwości prawnych i organizacyjnych Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia. W roku 2005 stowarzyszenie podpisało porozumienie ze Związkiem Gmin Wyznaniowych Żydowskich w Rzeczpospolitej Polskiej i przystąpiło do pozyskiwania środków najpierw na zabezpieczenie niszczejącego obiektu, a potem na poddanie go gruntownej, specjalistycznej renowacji. Prace trwały osiem lat. Zakończono je w styczniu 2013 roku, ale z inauguracją obiektu postanowiono poczekać do 21 marca, dnia urodzin twórcy olsztyńskiego Bet Tahara.

- To jest także dzień urodzin Jana Sebastiana Bacha - mówi Ewa Romanowska, członek zarządu Stowarzyszenia Borussia. - Tego dnia Erich Mendelsohn, wraz z małżonką, organizowali „Bachanalia”. Poślubiona w roku 1915 wiolonczelistka, Luise Maas, dla sławnego architekta zrezygnowała z kariery solistki. A każdego roku, w dniu urodzin swojego małżonka, poświęcała całą noc na wirtuozerskie popisy instrumentalne dedykowane Janowi Sebastianowi Bachowi.

Dlatego też uroczystość inauguracji nowej siedziby Borussii rozpoczęła skrzypcowa Partita d-moll J.S. Bacha w wykonaniu Aleksandry Kawieckiej, uczennicy Państwowej Szkoły Muzycznej II st. im. Fryderyka Chopina w Olsztynie. W trakcie trwającej kilka godzin inauguracji wystąpili też inni uczniowie Państwowej Szkoły Muzycznej I i II st. im. Fryderyka Chopina w Olsztynie pod opieką artystyczną: Doroty Obijalskiej, Mirosławy Nowak-Dobrychłop i Andrzeja Bukowskiego, wykonujący nie tylko utwory Bacha - ulubionego kompozytora Mendelsohna, ale także Charlesa Avisona, Jacoba Weinberga, Beli Kovacsa i Henryka Jabłońskiego. Po przerwie odbył się też pokaz filmu biograficznego o Erichu Mendelsohnie „Mendelsohn’s Incessant Visions” w reż. Dukiego Drora.

Spotkanie uświetnili swoją obecnością przedstawiciele najwyższych władz miejskich i regionalnych, z prezydentem Olsztyna Piotrem Grzymowiczem i członek zarządu województwa warmińsko-mazurskiego Anną Wasilewską.

- To dziedzictwo naszej kultury i historii - mówi prezydent Grzymowicz. - Jesteśmy dumni, że po tylu latach i zniszczeniach związanych nie tyle z wojną, co z upływem czasu, możemy - dzięki Borussii - cieszyć się wspaniale odrestaurowanym obiektem, który na pewno będzie wizytówką kulturalną naszego miasta. To naprawdę wyjątkowe wydarzenie, cieszę się, że mogę w nim brać udział. Jestem przekonany, że w umiejscowione tutaj Centrum Dialogu Wielokulturowego będzie dobrze służyło temu dialogowi. Bo przecież Olsztyn jest miastem wielu kultur, które koegzystują tutaj od czasów zakończenia II Wojny Światowej.

W realizację różnych etapów renowacji tego budynku zaangażowało się wielu wolontariuszy z różnych krajów. Brali oni udział i w zbiórce pieniędzy, i w prowadzeniu różnych prac istotnych dla przywrócenia tego obiektu - perły architektonicznej naszego miasta - do pierwotnej świetności. Teraz, we wspólnej Europie, dorobek kulturowy wszystkich zamieszkujących ją narodów jest elementem dziedzictwa należącego do nas wszystkich, mieszkańców Europy.

- Powinniśmy wszyscy o nie dbać - kontynuuje Grzymowicz. - I na pewno jesteśmy dumni z tej znakomitej pracy, jaka została wykonana tutaj, w Olsztynie.

Pani wicemarszałek Wasilewska podziękowała Fundacji i Stowarzyszeniu Borussia za ich wkład w dzieło promowania kultury naszego regionu.

- Warmia i Mazury to prawdziwy tygiel kulturowy - stwierdziła m.in. – O czym trzeba pamiętać i chronić to dziedzictwo.

Zaoferowała też dalszą współpracę i pomoc ze strony zarządu województwa w dziele tworzenia i prowadzenia Centrum Dialogu Międzykulturowego.

- Dlatego Borussia powinna nazywać się teraz: „Wspólnota Wielokulturowa” - dodał żartem jeden z obecnych.

Joanna Wańkowska-Sobiesiak, pełnomocnik wojewody warmińsko-mazurskiego do spraw mniejszości narodowych i etnicznych, odczytała list od swojego szefa: „W trakcie ostatniego spisu powszechnego w naszym województwie 153 osoby zapytane o narodowość odpowiedziały: jestem Żydem, jestem Żydówką. Jest to znamienne, bo w roku 2002 tylko 19 osób odważyło się przyznać do swoich żydowskich korzeni. Coś się zmieniło w naszej świadomości i dużą rolę w tym procesie odegrała olsztyńska Borussia. W 1925 roku w Prusach Wschodnich mieszkało 11 337 Żydów. Na ile zachowała się pamięć o nich?” A ten „dom zaprojektowany przez jednego z najznamienitszych przedstawicieli społeczności żydowskiej Prus Wschodnich stanowi symbol pamięci o wszystkich Żydach mieszkających przed wojną na tych ziemiach”.

Wyrazem zainteresowania władz Republiki Federalnej Niemiec utrzymaniem pamięci o wspólnym dziedzictwie kulturowym była obecność pani Annette Klein, Konsula Generalnego RFN w Gdańsku.

- Bet Tahara to klejnot w historii tego miasta i cieszę się, że teraz Borussia przywróciła ten obiekt do życia. A rozpoczynające właśnie działalność Centrum Międzykulturowe może liczyć na wsparcie ze strony rządu mojego kraju - powiedziała pani konsul.

Dawna Bet Tahara, obecnie siedziba Stowarzyszenia Wspólnota Kulturowa Borussia i prowadzonego przez Borussię Centrum Dialogu Międzykulturowego, stało się miejscem wielu przedsięwzięć kulturalnych. Obecnie w olsztyńskim Domu Mendelsohna prezentowane są dwie wystawy. Prezentacja Ericha Mendelsohna i jego dorobku architektonicznego powstała w ramach współpracy regionalnej pomiędzy francuskim departamentem Côtes d’Armor a województwem warmińsko-mazurskim. Zdjęcia Tomasza Waszczuka, składające się na wystawę pt. „Fragmenty” powstały w ciągu ostatniego roku, podczas remontu i adaptacji Bet Tahary na Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA. To spojrzenie olsztyńskiego fotografika na to niezwykłe miejsce, które odzyskuje dawny blask i powraca do przestrzeni miasta i świadomości jego mieszkańców.

******

Historia renowacji Bet Tahara - Domu Mendelsohna

W rodzinnym mieście Ericha Mendelsohna zachowała się jego pierwsza realizacja: Bet Tahara, dawny dom oczyszczenia oraz dom ogrodnika, znajdujące się przy cmentarzu żydowskim na ul. Zyndrama z Maszkowic. Było to jedno z pierwszych zleceń, które otrzymał i zrealizował Mendelsohn, wówczas student architektury Politechniki w Monachium. Budynek został wzniesiony przez gminę żydowską w latach 1912-1913. W 2013 r. przypada 100. rocznica jego powstania. Do czasu istnienia w Olsztynie gminy żydowskiej obiekt pełnił swoją pierwotną funkcję. Jeszcze w latach 50. XX wieku zamieszkiwał tu ogrodnik opiekujący się cmentarzem. Sam kirkut w prawie niezmienionym kształcie przetrwał do końca lat 60. Od początku lat 70. w budynku Bet Tahary mieścił się oddział Archiwum Państwowego - w tym okresie budynek przebudowano i dostosowano do potrzeb archiwalnych magazynów. W połowie lat 90. XX wieku Archiwum opuściło obiekt. Od tej pory nieogrzewany, pozbawiony stałej opieki budynek niszczał, z roku na rok chyląc się ku upadkowi.

Od końca lat 90. środowisko olsztyńskiej Borussii aktywnie włączyło się w inicjatywę ratowania Bet Tahary, jednej z niewielu zachowanych materialnych pamiątek po żydowskiej społeczności przedwojennego Olsztyna. Borussia opracowała koncepcję remontu historycznego obiektu i nadania mu nowej funkcji, która umożliwi jego zachowanie i eksponowanie wszelkich walorów zabytkowych, lecz także wpisanie obiektu w przestrzeń społeczną i kulturową miasta i regionu. Koncepcja ta zakładała, że w dawnym budynku Bet Tahary powstanie Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA. Od 2005 r. Borussia dzierżawi obiekt od Fundacji Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego. Od tego czasu czyniła starania o pozyskanie środków dla realizacji swoich zamierzeń.

Dzięki wsparciu finansowemu Samorządu Miasta Olsztyna Borussia przeprowadziła w 2006 r. pierwsze prace zabezpieczające obiekt i remont dachu. Miasto wyłożyło także środki na ekspertyzę konserwatorską, niezbędną do podjęcia dalszych działań na rzecz ratowania zabytku.

W 2007 r. dzięki dotacjom berlińskiej Fundacji „Pamięć, Odpowiedzialność i Przyszłość” oraz Samorządu Miasta Olsztyna konserwatorzy i borussiańscy wolontariusze z Polski, Niemiec i Rosji prowadzili prace konserwatorskie w sali głównej w Bet Taharze. Efekty ich wspólnej pracy potwierdziły badania specjalistów: po usunięciu wtórnego stropu betonowego z podpierającymi go filarami odkryto kopułę zwieńczającą salę, a na niej oryginalnie zachowane polichromie i - po części - mozaiki, zaprojektowane przez młodego Mendelsohna. Ornamentyka i kolorystyka tych unikatowych malowideł świadczą o wpływach ekspresjonistycznej grupy artystycznej „Blauer Reiter” z Monachium, z którą w czasie studiów blisko współpracował Mendelsohn. W sali zachowała się także oryginalna posadzka z lastryko, którą zdobi gwiazda Dawida.

Konserwacja sali głównej była pierwszym etapem kompleksowego programu konserwacji Domu Mendelsohna. Od 2008 r. Borussia pozyskiwała kolejne środki na ratowanie obiektu, m.in. ponownie z Samorządu Miasta Olsztyna, a także z Krakowskiej Fundacji Komunikacji Społecznej, darowizn osób prywatnych. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia, które jest organizacją pożytku publicznego co roku przekazuje wpływy z 1% na rzecz Domu Mendelsohna. W zbiórce środków pomaga także działające od 2007 r. w Niemczech stowarzyszenie „Freunde der Borussia Olsztyn/Allenstein e.V.” (Przyjaciele Borussii Olsztyn), skupiające sympatyków olsztyńskiej organizacji i idei ratowania mendelsohnowskiego obiektu. Ze środków pozyskanych w ostatnich latach przeprowadzono konserwację mozaik na kolumnach w sali głównej, remont konstrukcji budynku oraz wyburzono wtórny łącznik pomiędzy Bet Taharą a domem ogrodnika.

We wrześniu 2010 r. po ponad roku przygotowań, badań konserwatorskich, architektonicznych i przejściu skomplikowanej procedury aplikacyjnej, wnosząc jako wkład własny środki w wysokości 621.397,55 zł Borussia pozyskała fundusze europejskie z Regionalnego Programu Operacyjnego Warmia i Mazury 2007-2013. Umowa z Województwem Warmińsko-Mazurskim jako Instytucją Zarządzającą RPO WiM o dofinansowanie projektu „DOM MENDELSOHNA. Remont i przystosowanie zabytkowego domu oczyszczeń Bet Tahara na cele edukacyjne, kulturalne i turystyczne” opiewała na łączną kwotę 2.076.569,25 zł. Dofinansowanie RPO w wysokości 1.449.927,53 zł umożliwiło podjęcie gruntownego remontu obiektu i jego przystosowanie na potrzeby Centrum Dialogu Międzykulturowego. Prace konserwatorskie i budowlane prowadzone od jesieni 2011 r. ze środków unijnych objęły: odtworzenie pierwotnych otworów okiennych i drzwiowych, wymianę stolarki, remont posadzek w Bet Taharze, aranżację konserwatorską i uczytelnienie funkcji pomieszczeń, likwidację wtórnych nawarstwień na ścianach, rekonstrukcję i odtworzenie tynków, mozaik i polichromii, uczytelnienie dawnych podziałów elewacji i odtworzenie tynków, dekorację ścian na sufitach, osuszenie fundamentów obu budynków, wymianę instalacji sanitarnej i elektrycznej, ułożenie chodnika wokół budynków. W poszczególnych pomieszczeniach prowadzono prace dostosowujące je do nowej funkcji. Środki RPO umożliwiły dodatkowo wyposażenie części warsztatowej w domu ogrodnika. Teren cmentarza żydowskiego po badaniach archeologicznych umożliwiających skorygowanie jego granic został otoczony ogrodzeniem.

Prace w Bet Taharze prowadzone były pod nadzorem Miejskiego Konserwatora Zabytków, teren cmentarza żydowskiego znajduje się pod ochroną Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Na każdym etapie prac Borussia ściśle współpracowała z Komisją Rabiniczną oraz właścicielem obiektu, Fundacją Ochrony Dziedzictwa Żydowskiego.

Europejskie środki z Programu RPO pozwoliły na zakończenie najważniejszego etapu prac adaptacyjnych w obiekcie. Borussia nadal poszukuje środków, które umożliwią zakończenie prac nad jego rewitalizacją, wyposażenie budynku DOM MENDELSOHNA oraz uczytelnienie cmentarza żydowskiego.

Równolegle do prac remontowych i konserwatorskich Borussia prowadziła działania adresowane do dzieci, młodzieży oraz dorosłych mieszkańców miasta i regionu - przypominające o dorobku Ericha Mendelsohna, dziejach społeczności żydowskiej Olsztyna, wielokulturowej historii Olsztyna. Działania kulturalne i edukacyjne wokół Domu Mendelsohna wspierało Miasto Olsztyn, Fundacja im. Roberta Boscha, Goethe-Institut, Warmińsko-Mazurski Urząd Marszałkowski oraz Program UE „Młodzież w działaniu”.

Odrestaurowany staraniem Borussii zabytkowy budynek zyskuje nowa funkcję - Borussia tworzy w nim Centrum Dialogu Międzykulturowego DOM MENDELSOHNA, miejsce edukacji i refleksji, spotkań i wspólnej pracy twórczej ludzi różnych narodowości, kultur i wyznań. Odbywać się tu będą spotkania inicjowane przez Borussię z myślą o młodzieży i dorosłych: wykłady, warsztaty, koncerty, zajęcia dla nauczycieli, uczniów olsztyńskich szkół. Dom Mendelsohna przypominać będzie o samym Erichu Mendelsohnie i olsztyńskiej społeczności żydowskiej, ale także o wielokulturowej historii miasta i regionu Warmii i Mazur.

******

BORUSSIA


Od 1990 r. Stowarzyszenie Wspólnota Kulturowa Borussia inicjuje i wspiera działania obywatelskie w sferze kultury i edukacji. Od 2006 r. obok stowarzyszenia działa także Fundacja Borussia. Obie organizacje angażują się na rzecz ochrony i ratowania dziedzictwa regionu i unikalnego krajobrazu kulturowego Warmii i Mazura, rozwoju współpracy transgranicznej. Upowszechniają takie wartości jak: demokracja, tolerancja i wielokulturowość. W działaniach inicjowanych przez Borussię uczestniczy rocznie kilka tysięcy osób w różnym wieku: Polaków, Niemców, Francuzów, Rosjan, Ukraińców, Białorusinów i Litwinów.